Populair wetenschappelijk magazine over radioamateurisme

Hoe saai is morse? (1)

Draden door het landschap

Waar komt mijn fascinatie voor morse-telegrafie toch vandaan? In de vorige eeuw hebben veel mensen, al dan niet verplicht, geleerd om in morse te communiceren. Het was bijvoorbeeld verplicht gesteld bij een deel van de manschappen op de koopvaardijvloot, bij de marine, en ook voor een aantal dienstplichtigen. Voor de meeste mensen is het op het gehoor ontcijferen van morse het moeilijkst te leren, maar voor sommige anderen is dit geen probleem, maar is juist het seinen weer heel moeilijk. Hoe dan ook kost het vele maanden om te leren, maar misschien vormt dit juist ook wel onderdeel van de uitdaging...

Morsetelegrafie heeft altijd mijn fascinatie gehad. Ik ben toen ik zestien was in de ban geraakt van de eenvoudige apparatuur die je daarvoor kunt gebruiken. Ruim anderhalf jaar later haalde ik het examen voor mijn zendmachtiging, en kon ik daardoor met een vergunning gaan zenden. Nog een jaar later haalde ik het morse-examen, waardoor ik ook op de kortegolfbanden mocht gaan uitzenden.
  
  
Noodverkeer van schepen
  
De afstanden die je op de kortegolf kunt overbruggen zijn enorm veel groter dan op de banden ruwweg boven frequenties van 30 MHz. Omdat een deel van de aan hen toegewezen banden door radioamateurs met commerciële diensten gedeeld wordt (je mag elkaar niet storen), moesten radioamateurs het morseschrift kunnen verstaan, om zo niet ongewild storing te veroorzaken aan bijvoorbeeld het noodverkeer van schepen of aan andere gebruikers. Sinds de jaren negentig is morse wereldwijd voor commercieel gebruik vervangen door satellietverbindingen. Die zijn veel goedkoper, omdat er geen mensen meer opgeleid hoeven te worden tot telegrafist. In 2003 werd in Nederland het morse-examen voor radioamateurs afgeschaft. Enige tijd daarvoor werden de mensen zonder morse-examen al toegelaten tot de kortegolfbanden.

Ik schrijf deze columnreeks zowel voor mensen die weten wat morse is, als voor mensen die wellicht geen idee hebben, dus het is waarschijnlijk goed om even uit te leggen wat morsetelegrafie ook weer is. Zonder daar natuurlijk al te diep op in te gaan.

Samuel Morse (1791 - 1872)
(klik = vergroting)
(copyright op deze foto is niet meer geldig)

Toen het in de negentiende eeuw mogelijk bleek om elektriciteit over enige afstand via draden te transporteren, en zo op afstand apparaten of lampen in of uit te schakelen, ontstond ook al snel het idee om op die manier op snelle wijze berichten over grote afstanden te versturen. Vooral de rond diezelfde tijd overal aangelegde spoorwegen zouden daarvan kunnen profiteren. Maar ook op andere maatschappelijke vlakken was het nut van deze toepassing al snel duidelijk. Omdat het elektrisch transport van spraak nog niet was uitgevonden moest de communicatie dus op een andere manier plaatsvinden.
  
Het enige dat zoals gezegd in grote lijnen mogelijk was, was door middel van een schakelaar een lamp of een zoemer op afstand in en uit te schakelen. Diverse mensen vonden in die tijd manieren uit om letters zodanig te coderen dat ze met elektriciteit konden worden getransporteerd. De meeste methodes maakten gebruik van uurwerkachtige mechanieken om de letters mechanisch over te brengen. Samuel Morse, die tot dan toe zijn geld verdiende met het schilderen van portretten bedacht rond 1835 in samenspraak met anderen een systeem waarbij punten en strepen op een voortbewegende papierstrip werden getekend. Morse stelde het alfabet dat hij daarvoor gebruikte zodanig samen, dat de letters die in het Engels het meest voorkomen (de e, de i, de n, en de a bijvoorbeeld) in het alfabet het kortst zijn. Zo kan daardoor via het morsealfabet nog altijd de Engelse taal het meest snel en efficiënt worden verstuurd. Latere alfabetten, zoals die bijvoorbeeld in de twintigste eeuw voor telex gebruikt werden, zijn volgens andere criteria ingedeeld. Bij dat soort codes werd erop gelet dat bij de meest voorkomende letters de kans op verminking door storing het kleinst was. En in het computertijdperk werd bijna altijd voor een alfabetische indeling gekozen, wat het sorteren door computers op alfabet gemakkelijk maakt.

Morse werd in die begintijd geseind met een traditionele seinsleutel, in het Engels 'straight key' genoemd. Een seinsleutel is een uiterst eenvoudig maar wel heel effectief (als het goed is) fijnmechanisch stukje gereedschap. Er zijn diverse varianten van, en net als bij bijvoorbeeld vulpennen zweert de ene persoon bij een platte knop, terwijl de ander liever een bolle knop op zijn of seinsleutel heeft. Seinsleutels gaan vele tientallen jaren mee, en duurdere seinsleutels zijn meestal voorzien van een serienummer, waarmee in veel gevallen ook de productiedatum te achterhalen is.

Rond de eeuwwisseling van 1900 experimenteerden diverse mensen zoals bijvoorbeeld Marconi met het versturen van signalen via de ether. Het gebruik van morse bleek bij dit nieuwe medium heel doeltreffend te werken. In eerste instantie werd gedacht dat de draadloze signalen niet verder zouden reiken dan tot aan de horizon. Maar door middel van experimenten over het Kanaal, en later van Europa naar de Verenigde Staten bleken de mogelijkheden heel veel verder te gaan. Al snel was duidelijk dat het hebben van radioapparatuur en een telegrafist aan boord de veiligheid van schepen dramatisch zou kunnen vergroten. Een van de eerste schepen die over deze mogelijkheid beschikte was de Titanic. Alleen werd er vanwege de gedachte dat de Titanic onzinkbaar was, pas in een erg laat stadium gebruik van gemaakt. Bij het bedrijf Kent Engineers in Engeland is voor de fatalistisch ingestelde telegrafist tegenwoordig een (volledig functionele) replica te koop van de destijds op de Titanic gebruikte seinsleutel.

De Titanic sleutelreplica van Kent Engineers (foto: Kent Engineers)
(klik = vergroting)
www.kent-engineers.com/
titanicinfo.htm

Bij een gewone seinsleutel wordt het seinschrift gemaakt door een beweging vanuit de pols, waarbij het ellebooggewricht zoveel mogelijk in een rechte (haakse) hoek moet staan. De knop (deze lijkt op de knop zoals je aan bijvoorbeeld op ladenkasten aantreft) wordt daarbij tussen duim (onder) en wijs- en middelvinger (boven) vastgehouden. Tussen het seinen door mag de knop nooit worden losgelaten en de beweging moet ook echt vanuit de pols gemaakt worden. In talloze films is te zien hoe dit door mensen zonder enige ervaring in de morsetelegrafie roemloos wordt geprobeerd te imiteren. Het is trouwens extreem belangrijk om vanaf het allereerste begin deze beweging op de goede manier uit te voeren, omdat een eenmaal ingesleten verkeerde seingewoonte weer zeer moeilijk af te leren is. En een verkeerd aangeleerde seingewoonte kan later, bij hogere seinsnelheden tot grote problemen leiden.

vorige - home - volgende